Του Γεώργιου Πολύχρου

– Περίπου 70 χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, στη συνοριακή γραμμή με τα Σκόπια, βρίσκεται η λίμνη Δοϊράνη, η οποία σήμερα αποτελεί έναν πολύ σημαντικό υδροβιότοπο, ενταγμένο στο Ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000, ενώ στις νοτιοδυτικές όχθες της βρίσκεται το ομώνυμο χωριό.

Μεταξύ των ετών 1913 – 1918 η περιοχή της Δοϊράνης αποτέλεσε πεδίο σφοδρών και αιματηρών μαχών. Η πρώτη μάχη έλαβε χώρα τον Ιούνιο του 1913, κατά τη διάρκεια του Β’ Βαλκανικού Πολέμου μεταξύ του ελληνικού και του βουλγαρικού στρατού. Οι ελληνικές δυνάμεις πέτυχαν μεγάλη νίκη, καταφέρνοντας να διασπάσουν την βουλγαρική αμυντική τοποθεσία και να συνεχίσουν την προέλαση τους ανατολικά προς το ‘Ορος Μπέλλες. 

Δύο χρόνια μετά, στα πλαίσια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η είσοδος της Βουλγαρίας στον πόλεμο, καθώς και η απόβαση γαλλικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, η οποία οδήγησε αργότερα στη δημιουργία της «Συμμαχικής Στρατιάς της Ανατολής», είχε ως αποτέλεσμα το άνοιγμα του λεγόμενου Μακεδονικού Μετώπου. 

Η πρώτη μάχη έγινε τον Αύγουστο του 1916, όταν μία συμμαχική δύναμη, αποτελούμενη από τρεις γαλλικές μεραρχίες και μία βρετανική, προχώρησε σε επίθεση κατά των βουλγαρικών θέσεων στη λίμνη Δοϊράνη, όμως όλες οι επιθέσεις αναχαιτίστηκαν και οι Σύμμαχοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν έχοντας υποστεί βαριές απώλειες. 

Την ίδια κατάληξη είχε και η δεύτερη συμμαχική απόπειρα για διάσπαση της βουλγαρικής άμυνας την άνοιξη του 1917. Μία αμιγώς βρετανική δύναμη, αποτελούμενη από περίπου 43.000 άνδρες, υπέστη τεράστιες απώλειες, προσπαθώντας επί 17 ημέρες με αλλεπάλληλες επιθέσεις να υπερκεράσει τη βουλγαρική οχυρωμένη τοποθεσία.

Η τελευταία μάχη έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1918, στα πλαίσια της μεγάλης συμμαχικής επίθεσης στην κοιλάδα του Βαρδάρη. Αυτή τη φορά στο πλευρό των Βρετανών πολέμησαν και ελληνικές δυνάμεις -η Μεραρχία Σερρών και η Μεραρχία Κρήτης, μιας και από τον Ιούνιο του 1917 η Ελλάδα συμμετείχε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Παρόλα αυτά, ούτε η αριθμητική υπεροχή ήταν αρκετή για να διασπαστεί η καλά οργανωμένη βουλγαρική άμυνα και έπειτα από διήμερο αγώνα οι συμμαχικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να παύσουν τις επιθέσεις τους. Σύντομα όμως, οι Βούλγαροι υποχώρησαν, επειδή η έτερη συμμαχική στρατιά που συμμετείχε στην επίθεση – αποτελούμενη από Γάλλους, Σέρβους και Έλληνες, πέτυχε μεγάλη νίκη έναντι των Βούλγαρων στη μάχη του Ντρόμπρο Πόλε και κατευθυνόταν προς Δοϊράνη. Η βουλγαρική υποχώρηση προκάλεσε την κατάρρευση του μετώπου και λίγες μέρες μετά η Βουλγαρία συνθηκολόγησε.

Σήμερα, αναζητώντας ίχνη της ιστορίας των πολύνεκρων μαχών, κατευθυνόμαστε στο χωριό Δοϊράνη. Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται ένα μνημείο προς τιμήν των Ταγματαρχών Λουκά Παπαλουκά και Δημητρίου Κουρέα, διοικητών του 1^ου και 2^ου Ταγμάτος αντίστοιχα του 2^ου Συντάγματος της Μεραρχίας Σερρών, που σκοτώθηκαν στην πρώτη μέρα της μάχης (5/18 Σεπτεμβρίου 1918). 

Πάνω από το χωριό ξεχωρίζει ένας λόφος, τον οποίο οι Βρετανοί είχαν ονομάσει Colonial Hill, και αποτελεί τον σημαντικότερο τόπο μνήμης στην ευρύτερη περιοχή.  Ξεκινώντας την ανάβασή του, στους πρόποδες του λόφου συναντάμε το Κοινοπολιτειακό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Δοϊράνης. Σε αυτό έχουν ταφεί συνολικά 1.338 πεσόντες των δυνάμεων της Κοινοπολιτείας, 449 εκ των οποίων δεν έχουν αναγνωριστεί, ενώ υπάρχουν επίσης οι τάφοι ενός Γάλλου και 45 Ελλήνων πεσόντων. 

Το σχήμα του συγκροτήματος είναι ορθογώνιο και περιβάλλεται από λιθόκτιστο περίβολο. Στην είσοδο του νεκροταφείου βρίσκεται ένα πέτρινο μνημείο, ο Λίθος της Μνήμης, με χαραγμένη τη φράση «their name liveth for evermore» (μτφρ. το όνομα αυτών ζη εις γενεάς), η οποία συναντάται ευρέως σε μνημεία πολέμου από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Οι σοροί είναι κατανεμημένοι σε 6 τμήματα, όπου υπάρχουν τάφοι και επιτύμβιες στήλες, που αναγράφουν τις προσωπικές πληροφορίες του πεσόντα. Στο βάθος, απέναντι από την είσοδο, υπάρχει ένα μνημείο από σωρό λίθων σε κωνοειδές σχήμα και έναν σταυρό στην κορυφή, ο Σταυρός της Θυσίας, που αντιπροσωπεύει την πίστη των περισσότερων πεσόντων και συναντάται σε κάθε συμμαχικό νεκροταφείο. 

Το νεκροταφείο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Robert Lorimer (1864-1929), ο οποίος τη δεκαετία του 1920 σχεδίασε και τα υπόλοιπα βρετανικά στρατιωτικά κοιμητήρια στη Μακεδονία. Υπεύθυνη για τη διατήρηση και τη φροντίδα του χώρου, όπως και των υπόλοιπων νεκροταφείων της Κοινοπολιτείας είναι η Κοινοπολιτειακή Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων (CWGC).

Συνεχίζοντας τη διαδρομή, σε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων, βρίσκεται το Ελληνικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Δοϊράνης, στο οποίο βρίσκονται θαμμένοι 102 Έλληνες στρατιώτες της Μεραρχίας Σερρών και της Μεραρχίας Κρήτης, που έχασαν τη ζωή τους στη μάχη του 1918. 

Το σχήμα του συγκροτήματος είναι ορθογώνιο και περιβάλλεται από λιθόκτιστο περίβολο. Χωρίζεται σε δύο τμήματα, όπου στο αριστερό υπάρχουν οι σοροί 50 πεσόντων και στο δεξιό άλλοι 52. Οι ορθογώνιες μαρμάρινες πλάκες πάνω από κάθε τάφο φέρουν ένθετο μικρό σταυρό στα δεξιά και αναγράφουν τις προσωπικές πληροφορίες του θανόντα. 

Στο τέλος του κεντρικού διαδρόμου που διαχωρίζει τα δύο τμήματα υπάρχει το μνημείο της «Νίκης», το οποίο σχεδιάστηκε από τον γλύπτη Αντώνιο Σώχο (1888-1975). Απεικονίζει μια φτερωτή γυναικεία μορφή, η οποία στο ένα χέρι κρατάει ένα μικρό ξίφος και στο άλλο ένα δάφνινο στεφάνι, ενώ φοράει ελληνικό κράνος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μορφή στέκεται ως φύλακας των πεσόντων στρατιωτών αλλά και ως ακοίμητος φρουρός των παραμεθόριων περιοχών. Στη βάση του αγάλματος υπάρχει χαραγμένη επιγραφή με επίγραμμα του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολωμού: «είνε αυτοί που πολεμώντας εσκεπάσανε τη γη, πάνου εις τ’ άρματα βροντώντας με το ελεύθερο κορμί». 

Αφήνοντας πίσω και το ελληνικό νεκροταφείο, η διαδρομή μας οδηγεί στην κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται το Κοινοπολιτειακό Μνημείο Δοϊράνης. Ο σχεδιασμός του μνημείου -όπως και στην περίπτωση του νεκροταφείου- έγινε από τον Lorimer, ενώ η κατασκευή του έγινε το 1926 από τον γλύπτη Walter Gilbert (1871-1946). Στο κέντρο του λιθόκτιστου περιβόλου δεσπόζει το ηρώο αποτελούμενο από μια μεγάλη κεντρική στήλη και τέσσερις μικρότερες περιμετρικά αυτής.  

Στην κεντρική στήλη ξεχωρίζουν δύο λέοντες με διαφορετικά χαρακτηριστικά, καθώς ο ένας έχει ήρεμη και νωχελική όψη, ενώ ο έτερος απεικονίζεται με απειλητική και επιθετική διάθεση. Η στάση των λεόντων έχει συμβολική σημασία, μιας και ο ήρεμος έχει στραμμένο το βλέμμα του προς την ελληνική πλευρά, ενώ ο άλλος κοιτάει προς τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στις τέσσερις πλευρές της στήλης υπάρχουν αναθηματικές επιγραφές, οι οποίες αναφέρουν ότι το ηρώο αφιερώνεται στους στρατιώτες του Βρετανικού Στρατού που έπεσαν στη Μακεδονία.  

Στις τέσσερις μικρές στήλες υπάρχουν πλάκες με τα ονόματα των 1979 Βρετανών πεσόντων, τα σώματα των οποίων δεν έχουν βρεθεί. Έτσι, το ηρώο λειτουργεί και ως τόπος ταφής και μνήμης των στρατιωτών αυτών.

Το μνημείο της Δοϊράνης είναι το πιο επιβλητικό και σημαντικό βρετανικό μνημείο στη Μακεδονία, όχι μόνο για την μοναδικότητα της κατασκευής του αλλά και επειδή είναι αφιερωμένο στο σύνολο των ανδρών του βρετανικού στρατού -418 αξιωματικοί και 10.282 οπλίτες- που χάθηκε στο Μακεδονικό Μέτωπο μεταξύ των ετών 1915-1918.  

Κείμενο: Γεώργιος Πολύχρους

Φωτογραφίες: Μιχάλης Μαγνήσαλης

– Η αναπαραγωγή, δημοσίευση, τροποποίηση, ή εκμετάλευση των φωτογραφιών, video, κειμένων και λογότυπων που περιλαμβάνονται στον παρόντα ιστότοπο για οποιαδήποτε χρήση προσωπική ή εμπορική χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια, απαγορεύται αυστηρά βάσει του νόμου 2121/93.